Hydrografia

Zlewnia Warty ma wydłużony kształt i rozciąga się z południowego-wschodu (region źródłowy) na północny-zachód. Stopniowo rozszerza się od źródeł, aby zwęzić się dopiero krótko przed ujściem do Odry. Na zdecydowanej większości obszaru zlewnia ma charakter nizinny, stąd też stosunkowo często spotyka się bramy wodne, a na niektórych odcinkach dział wodny jest niepewny.

Charakter sieci rzecznej całego Niżu Środkowoeuropejskiego, w tym również Regionu Wodnego Warty, jest zdeterminowany przez dwa czynniki: rzeźbę polodowcową i nachylenie powierzchni na północ. Sieć hydrograficzna zlewni Warty została ukształtowana w wyniku rozwoju rzeźby terenu w czwartorzędzie. Rzeki płyną z południa na północ, jednak zmieniają kierunek na bardziej równoleżnikowy (zachodni) tam, gdzie korzystają z sieci pradolin. Odcinki południkowe stanowią natomiast przełomy przez wały morenowe.

Ważniejsze rzeki regionu wodnego Warty to Noteć, Prosna, Obra, Ner, Wełna, Kanał Mosiński, Widawka, Liswarta, Drawa, Gwda.

Gęstość sieci rzecznej jest uwarunkowana przepuszczalnością podłoża. Tam, gdzie jest ono słabo przepuszczalne, tworzy się gęsta sieć cieków. Natomiast na obszarach zbudowanych z utworów piaszczystych lub żwirowych sieć rzeczna jest wyraźnie rzadsza. Szczególnie wyraźnym przykładem jest międzyrzecze Noteci-Warty (skupisko wydm), które jest niemal pozbawione cieków. Bardzo rzadka sieć rzeczna występuje również w obrębie węglanowych wyżyn górnej zlewni Warty, gdzie woda łatwo infiltruje w niezwykle liczne szczeliny i skrasowiałe skały podłoża, a zwierciadło wód podziemnych jest położone głęboko.

Wskaźniki hydromorfologiczne zlewni bilansowych

Jeziora są ważnym elementem hydrograficznym, ponieważ ich liczba i pojemność ma znaczny wpływ na różnice w retencji powierzchniowej obszaru. Rozmieszczenie jezior w Regionie Wodnym Warty jest bardzo nierównomierne. Skupiają się na pojezierzach w strefie objętej ostatnim zlodowaceniem. Są to jeziora polodowcowe, najczęściej rynnowe. W szerokich pradolinach występują także jeziora zakolowe (starorzecza).

Największe jeziora w regionie wodnym Warty

Jeziora wskutek spłycania i zarastania stopniowo zanikają. Jest to proces naturalny, jednak może być przyspieszony w wyniku działalności człowieka. Na podstawie obecnego tempa zaniku jezior ocenia się, że za 3000-5000 lat przestaną one istnieć.

W ostatnich około 200 latach proces ten został przyspieszony ze względu na ingerencję człowieka w systemy wodne. W drugiej połowie XIX wieku poziom wielu jezior uległ obniżeniu wskutek przeprowadzonych melioracji polegających najczęściej wyłącznie na odwodnieniu. Wzrastająca w ostatnim czasie eutrofizacja wód jeziornych przyczynia się również do wzmożenia zarastania jezior przez roślinność wodną.

Jeziorność zlewni bilansowych

Gęstość sieci rzecznej w zlewniach bilansowych

Hydrografia Regionu Wodnego Warty

Opady

Roczne sumy opadów atmosferycznych wahają się w Regionie Wodnym Warty od powyżej 650 mm w górnej części (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska) do poniżej 500 mm w środkowej części (np. zlewnia górnej Noteci). Około 60% obszaru otrzymuje rocznie poniżej 550 mm opadów (dla porównania średnia krajowa to 600 mm). Powyżej 550 mm notuje się w północnych i południowych krańcach regionu. Opady niższe od 500 mm nie tworzą jednolitego zwartego obszaru, ale występują wyspowo i w zależności od przyjętego do analizy wielolecia - obejmują nieco inne tereny. Zawsze jednak są zlokalizowane w środkowym pasie regionu od Pojezierza Poznańskiego po Kujawy.

W związku z ukształtowaniem terenu sumy opadów wzrastają stopniowo od środkowej części w górę zlewni Warty do powyżej 650 mm w obszarze źródłowym i do powyżej 600 mm wzdłuż północnego działu wodnego.

Ilość opadów w poszczególnych latach jest mało stabilna. Różnica sumy opadów rocznych między latami najsuchszymi i najwilgotniejszymi mogą dochodzić do 400 mm.

Rozkład opadów atmosferycznych w Regionie Wodnym Warty

Hydrologia

Rzeki są zasilane wodą z dwóch źródeł:

• bezpośrednio ze spływu powierzchniowego pochodzącego z opadów atmosferycznych i pośrednio przez roztopy śnieżne
• z dopływu do koryta rzeki wód podziemnych

Zależnie od przepuszczalności podłoża, ukształtowania powierzchni, szaty roślinnej, jak również temperatury powietrza, może występować przewaga zasilania podziemnego lub powierzchniowego. Zróżnicowanie takie występuje także w przypadku braku opadów - rzeki nadal płyną, gdyż zasilane są przez wody podziemne.

W Regionie Wodnym Warty udział zasilania podziemnego w całkowitym odpływie rocznym waha się od względnego stanu równowagi (50%) na Nizinach Środkowopolskich do słabej jego przewagi nad powierzchniowym (55-65%) -głównie na Pojezierzu Wielkopolskim i w górnej części regionu, i do znacznej przewagi zasilania podziemnego (powyżej 65%) na północ od Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i w północnej części Pojezierza Gnieźnieńskiego, a także w obszarze źródłowym Warty. Takie zróżnicowanie przestrzenne jest wynikiem rozległych obszarów z dobrze przepuszczalnym podłożem (sandry) oraz licznie występujących zagłębień bezodpływowych. Całkowita wielkość tego rodzaju zasilania uzależniona jest od warunków klimatycznych (im większe opady tym większe zasilanie podziemne), jak również od zdolności retencyjnych skał wodonośnych i od głębokości erozyjnego wcięcia rzek w podłoże.

Dobowa zmienność przepływów w rzekach zlewni Warty jest niewielka ze względu na nizinny w większości charakter terenu i związany z tym dość powolny spływ wód. Oprócz spadków terenu znaczenie ma zdolność infiltracyjna podłoża, a także jeziorność i lesistość. Rzeki w zlewniach wysoczyznowych, na podłożu gliniastym, o małej jeziorności i lesistości będą reagować szybko na zwiększone zasilanie opadowe (np. Mogilnica, Lutynia). Natomiast rzeki w zlewniach zbudowanych z piasków, z licznymi zagłębieniami bezodpływowymi i jeziorami oraz ze znacznym udziałem lasów będą wykazywały dużą bezwładność w reżimie odpływu (np. Drawa, Gwda). Zmienność reżimu odpływu w cyklu rocznym jest wyraźnie większa niż zmienność dobowa.

W zlewni Warty dominują wezbrania wczesnowiosenne, spowodowane uwalnianiem wody z pokrywy śnieżnej i zamarzniętego podłoża. Drugorzędne znaczenie mają letnie wezbrania opadowe (pojawiają się nieregularnie, lecz mogą być nawet wyższe niż wiosenne). Wysokie stany wody występują na rzekach Regionu od lutego do początku maja, niskie stany od czerwca do września, choć często pojawia się w tym okresie także letnie wezbranie opadowe. Wezbrania roztopowe prawie zawsze obejmują znaczną część zlewni, na której zalega pokrywa śnieżna. Gwałtowne wezbrania opadowe mają najczęściej charakter lokalny, gdyż opady nawalne nigdy nie obejmują całego regionu. Cechą charakterystyczną wezbrań w zlewni Warty, ze względu na jej nizinny charakter, jest ich dość wolne formowanie (szczególnie na dużych rzekach), ale za to są długotrwałe i mogą osiągać względnie wysokie kulminacje.

Niżówki letnie są spowodowane obniżaniem się poziomu wód gruntowych wskutek wyczerpywania się zasobów wodnych zlewni, jako efekt długotrwałego braku opadów atmosferycznych, dużego parowania i wysokich temperatur. Występują najczęściej w okresie lipiec-sierpień-wrzesień-październik i są długotrwałe.

Niżówki zimowe są spowodowane obniżaniem się poziomu wód gruntowych wskutek zamarznięcia gleby i wstrzymania w ten sposób zasilania wód gruntowych, przy braku (powodowanego ujemnymi temperaturami) spływu powierzchniowego. Niżówki zimowe występują znacznie krócej, chociaż są to niżówki "bardzo głębokie".

W Regionie Wodnym Warty występuje największe spośród rzek polskich zróżnicowanie obszarowe i czasowe występowania niżówek. W latach 1951-1990 wystąpiły susze w 13 latach, o różnym natężeniu w zlewniach cząstkowych zlewni Warty. Najczęściej niżówki wystąpiły w zlewni Wełny (12 przypadków) i górnej Noteci (9 przypadków). Wzdłuż biegu Warty najczęściej były notowane poniżej Poznania, natomiast nie wystąpiły na Warcie powyżej przekroju Sieradz. W zlewni Noteci niżówki występowały regularnie na odcinku poniżej Gwdy. Na Drawie niżówki występowały wyłącznie w jednym przekroju-Drawsko Pomorskie. Na Prośnie zjawisko niżówek występuje w przekroju Bogusław, w górnym biegu rzeki nie notowano tego zjawiska.

Średnioroczny odpływ całkowity i jednostkowy obliczony dla zlewni bilansowych Regionu Wodnego Warty (wielolecie 1951-2000)

Retencja jeziorna w regionie wodnym

Retencja mokradłowa w regionie wodnym